W XVIII w. Rzeczpospolita chyliła się ku upadkowi. Jednak w drugiej połowie tego stulecia, za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego,
podjęto próby jej ratowania. Jesienią 1788 roku zebrał się w Warszawie Sejm zwany Czteroletnim lub Wielkim. W skład którego weszły stronnictwa sejmowe: hetmańskie, patriotyczne i dworskie (królewskie).
W dniu 3 maja 1791 roku przedstawiony w Sejmie projekt Konstytucji przyjęto z aprobatą, nie biorąc pod uwagę nielicznych protestów opozycji.
Tak została uchwalona „Ustawa rządowa 3 maja”.
Ustawa regulowała zasady organizacji władzy państwowej oraz podstawowe prawa i obowiązki ludności kraju.
Na wstępie określono cele reformowania państwa. Miały nimi być: „całość państwa”, „wolność obywatelska” i „porządek społeczny”.
Twórcy Konstytucji w składzie Stanisław August Poniatowski, Ignacy Potocki, Hugo Kołłątaj, Scipione Piattolim (sekretarz króla),
kładli nacisk na reformę ustroju politycznego Rzeczypospolitej.
Konstytucja 3 Maja znosiła: Unię Polsko-Litewską na rzecz państwa unitarnego, elekcyjność tronu (ustanowiono władzę dziedziczną
w linii saskiej dynastii Wettynów), liberum veto, konfederacje, skonfederowane sejmy oraz instrukcje poselskie.
Znaczenie „Ustawy rządowej 3 maja” było ogromne. Był to drugi na świecie akt tego typu, po Konstytucji Stanów Zjednoczonych
Ameryki Północnej z 1787 roku. Rzeczpospolita znalazła się w czołówce postępowej myśli politycznej ówczesnej epoki, wyprzedzając
zdecydowanie inne kraje europejskie. Oceniali ją bardzo dobrze politycy i myśliciele epoki: Edmund Burke, Tomasz Payne, Emmanuel Joseph Sieyès czy papież Pius VI.
Konstytucja 3 Maja miała być pierwszym krokiem na drodze przemian Polski. Zamierzano wprowadzić także „konstytucję ekonomiczną”i „konstytucję moralną kraju”. Jednak oprócz osób popierających zmiany, skupionych wokół Zgromadzenie Przyjaciół Konstytucji, liczne grupy magnaterii i część szlachty były jej przeciwne.
Przywódcy opozycji, magnaci: Szczęsny Potocki, Ksawery Branicki i Seweryn Rzewuski, zwrócili się do cesarzowej Katarzyny II o interwencję i obalenie Konstytucji. W Jassach, a następnie w Petersburgu, gdzie przebywała Katarzyna II, razem z dygnitarzami carskimi opracowali akt konfederacji, w którym Konstytucję 3 Maja nazwano „zuchwałą zbrodnią”. Do obrony wolności szlacheckich wzywano wojska carskie.
W maju 1792 roku stutysięczna armia rosyjska wkroczyła w granice Rzeczypospolitej. W miasteczku Targowica ogłoszono akt konfederacji (19 maja 1792 roku).
Rozpoczęła się wojna w obronie Konstytucji. Jednak pomimo kilku sukcesów (bitwy pod Zieleńcami 18 VI 1792 roku i Dubienką 18 VII 1792 roku) przeważające liczebnie wojska rosyjskie odniosły zwycięstwo. Król Stanisław August Poniatowski pod naciskiem doradców przystąpił do Targowicy. Rzeczpospolita nie uzyskała też poparcia z zagranicy: we Francji toczyła się rewolucja, a w Anglii nikt nie myślał o interwencji w tak dalekiej, polskiej sprawie.
W wyniku przegranej wojny a późnej kolejnych rozbiorów, Rzeczpospolita przestała istnieć, jednak pamięć o Konstytucji 3 maja 1791 roku nie zginęła.
Przez lata zaborów ten projekt reformy państwa podtrzymywał w Polakach poczucie własnej wartości politycznej i rozbudzał aspiracje niepodległościowe.
Akt Konstytucji 3 maja jest jednym z najwybitniejszych zabytków polskiej myśli politycznej i ustrojowej.